Ruiny Zamku Książąt Mazowieckich w Sochaczewie
Zamek w Sochaczewie jest dziś tylko malowniczą, dość nieczytelną w układzie przestrzennym ruiną. Nie doczekał się żadnego opracowania swych dziejów, a informacje o nim są trudno dostępne. Brak jest również źródeł ikonograficznych, które mogłyby powiedzieć nam coś o wyglądzie zamku i jego znaczeniu. To stwarza wokół ruiny aurę tajemniczości. Lokalne legendy mówiły o korytarzach podziemnych tak szerokich, że mógł przejechać nimi koń z wozem i tak długich, że łączyły zamek z kościołem dominikańskim w Sochaczewie, z kościołem w pobliskim Trojanowie, a nawet z klasztorem znajdującym się kilkadziesiąt kilometrów dalej, po drugiej stronie Wisły w Czerwińsku.
Sochaczew, miejscowość położona na prawym, wysokim brzegu rzeki Bzury to jedno z najstarszych miast Mazowsza. Pierwsza wzmianka źródłowa o mieście jest dość wczesna, lecz kontrowersyjna. Mówi nam o tym, że w 1138 roku umarł w tutejszym klasztorze Benedyktynów, pod wezwaniem Świętej Trójcy, książę Bolesław III Krzywousty. Jest ona podana w rękopisie Kodeksu Sochaczewskiego Rocznika Świętokrzyskiego Nowego, którego powstanie datuje się na lata 1463-1464, a więc dużo później. Pierwszą pewną informacją na temat miejscowości jest zapis o kasztelanie sochaczewskim o imieniu Falanta z 1221 roku.
Wzgórze to jest pochodzenia lodowcowego i znajduje się na południe od wyższego od niego tarasu skarpy nadrzecznej, na którym posadowione zostało miasto. Taras miejski oddzielony był, i wciąż jest, od wzgórza zamkowego głębokim wąwozem strugi wpadającej za chwilę do Bzury, tworzącej tu rozlewisko. Od południowej i wschodniej strony góra zamkowa, z racji braku naturalnych warunków obronnych, oddzielona została od dalszej części skarpy głęboką fosą wypełnioną wodą ze wspomnianego strumyka. Warunki te czyniły z sochaczewskiego grodu, a potem zamku, miejsce mające charakter obronny.
Data wybudowania zamku jest nieznana i jest kwestią sporną. Niektórzy badacze przesuwają ją na II połowę XIV wieku lub nawet na początek następnego stulecia, lecz najbardziej słuszny wydaje się pogląd lansowany przez M. Brykowską, J. Pinińskiego, I. Galicką i J. Gulę, którzy to optują za połową wieku XIV. Opinia ta wydaje się najbardziej przekonująca ze względu na to, że wniosek swój wysunęli oni, jak się zdaje, na podstawie przesłanek płynących zarówno z wiedzy źródłowej, jak i z wykopalisk archeologicznych. Podstawą rękopiśmienną jest w tej sprawie dokument kaliski z 27 grudnia 1355 roku wymieniający, wśród innych grodów/zamków Mazowsza, zamek sochaczewski. O ile w przypadku innych miejscowości można spokojnie przyjąć, że określenie łacińskie: castrum (zamek) odnosić się może do grodów drewniano-ziemnych, o tyle w przypadku Sochaczewa o takowym grodzie mowy być nie może. Dlatego ponieważ archeologia stwierdza jednoznacznie, że po zniszczeniu drewnianej warowni w 1286 roku nie podjęto próby jej odbudowy do czasów zamku murowanego, a istnienia drugiego grodu w mieście, jak wyżej opisałem, nie stwierdzono.
Teorię tę potwierdza orientacyjna datacja ceramiki na jakąś połowę XIV wieku. Hipoteza ta czyniłaby z zamku w Sochaczewie jedną z najstarszych warowni murowanych na Mazowszu (obok Płocka, Warszawy, Rawy i Łowicza). Dzieje zamku, zarówno ze względu na jego historię polityczną, jak i przemiany architektoniczne podzielić można na dwa okresy:
ze względu na dzieje polityczne:
od poł. XIV wieku do 1476 roku (data włączenia ziemi sochaczewskiej do Korony) – zamek był jedną z siedzib książąt mazowieckich,
od 1476 do 1794 roku – zamek był stacją królewską i siedzibą starosty grodowego;
ze względu na przemiany architektoniczne:
od poł. XIV wieku do ok.1608 roku – zamek późnośredniowieczny,
od ok.1608 do 1794 roku – zamek nowożytny, prawdopodobnie o charakterze późnorenesansowym, manierystycznym bądź wczesnobarokowym.
